۱. خواب در مرداب، بیداری در دل سؤال
ماجرا با گفت‌وگوی پیرماهی و نوه‌هایش آغاز می‌شود، اما خیلی زود رنگ افسانه به خود می‌گیرد. ماهی کوچکی که دیگر دلش از زندگی روزمره در جویبار پر است، شروع به پرسش می‌کند: «آیا زندگی فقط همین است؟» این پرسش‌ها بی‌جواب می‌مانند، چون دیگران به تکرار خو کرده‌اند. صمد با زبانی ساده اما فلسفی، شک درونی و بیداری فردی را به زیبایی نشان می‌دهد. ماهی سیاه، صدای تمام کسانی‌ست که به پوچی روزمرگی نه می‌گویند. او نماینده انسانی‌ست که از امنیت ساختگی عبور می‌کند و به سوی ناشناخته‌ها می‌تازد؛ هرچند خطرناک.

۲. روانه‌ی ناشناخته‌ها، فرار از قفس عادت
ماهی سیاه، بر خلاف دیگران، ترس را به جان می‌خرد و راهی سفری می‌شود که مقصدش دریا است؛ مفهومی از آزادی. در مسیرش، با انواع موجودات آشنا می‌شود که هر یک نماینده طبقه یا طرز فکری در جامعه‌اند. قورباغه‌های پرمدعا، خرچنگ‌های عقب‌گرد، ماهی‌های ترسو و بی‌انگیزه، همگی آینه‌ای هستند از آدم‌هایی که در برابر تغییر مقاومت می‌کنند. اما ماهی سیاه نمی‌ایستد، چون باور دارد فهمیدن، دیدن و لمس حقیقت، ارزشمندتر از آسودگی در تاریکی است. صمد در این بخش، شخصیت قهرمانش را به سطحی وجودی و فلسفی می‌برد.

۳. بازتاب جامعه در آینه‌ی آب
در ادامه مسیر، مخاطب با مفاهیمی چون «ترس»، «سازش» و «سرکوب» آشنا می‌شود. ماهی‌هایی هستند که ماهیگیران را ستایش می‌کنند، چون هنوز زنده‌اند؛ حتی اگر در قلاب باشند. برخی ترجیح می‌دهند زندگی کنند ولو بی‌معنا، برخی دیگر آرزوی مرگ شجاعانه دارند. اینجاست که داستان تبدیل به طعنه‌ای تلخ به سکوت و ترس جامعه می‌شود. صمد با ظرافت، مفاهیم سیاسی و اجتماعی را وارد روایت کودکانه‌اش می‌کند. در این آینه‌ی استعاری، مخاطب ناچار می‌شود به خودش نگاه کند: آیا من یکی از ماهی‌های قلابی نیستم؟

۴. وسعت بی‌مرز دریا؛ تولدی دوباره
ماهی سیاه پس از گذر از رودخانه، به دریا می‌رسد. لحظه‌ای است از شور، ترس و شگفتی. دریا آن‌چنان گسترده است که فهم و تخیل بسیاری از ماهی‌ها را در هم می‌ریزد. برای برخی، دریا پایان است؛ برای ماهی سیاه، آغاز تازه‌ای‌ست. او این وسعت را نه با هراس، که با شوق کشف می‌نگرد. صمد دریا را به عنوان نماد آگاهی، انتخاب، و زندگی اصیل معرفی می‌کند. رسیدن به دریا یعنی رسیدن به خود، یعنی زیستن نه برای بقا، که برای معنا. و در این معنا، ماهی سیاه تولدی تازه می‌یابد.

۵. در آغوش خطر؛ ایستادگی تا آخرین نفس
در نقطه‌ی اوج داستان، ماهی سیاه با خطر مرگ مواجه می‌شود: مرغ ماهی‌خوار. نمادی از قدرت مطلق، از دشمنی سازمان‌یافته با آگاهی. اما حتی در این لحظه، ماهی سیاه فرو نمی‌پاشد. او با هوشیاری، نیش زهرآگینی را در دل دشمن فرو می‌برد، حتی اگر خودش جان دهد. این لحظه، یکی از درخشان‌ترین تمثیل‌های مقاومت در ادبیات معاصر فارسی است. صمد، ماهی سیاه را به الگویی از «شهادت آگاهانه» بدل می‌کند. قهرمانی که مرگش، آغاز بیداری دیگران است. و این یعنی مرگ او، معنا دارد؛ جاودانه می‌شود.

۶. افسانه‌ای برای فردا؛ چراغی در دل تاریکی
پایان داستان در سکوت می‌گذرد، اما تأثیرش بلند و ماندگار است. یکی از ماهی‌های کوچک، ساکت است و به فکر فرو رفته. همین سکوت، سرآغاز شورشی دیگر است. «ماهی سیاه کوچولو» نه‌تنها روایت یک سفر، بلکه نمادی از وجدان بیدار یک جامعه‌ است. داستان، راهنمایی‌ست برای تمام نسل‌هایی که در برهوت سکوت و سانسور به دنبال صدا و معنا می‌گردند. صمد با این اثر، ادبیات کودک را به عرصه‌ی تفکر، مبارزه و روشنگری وارد کرد. هنوز، ماهی‌های کوچکی هستند که شب‌ها در دل خواب، به دریا فکر می‌کنند.